سونوگرافی دام از روش‌های تصویربرداری غیر تهاجمی برای تشخیص بیماری‌های داخلی حیوانات می‌باشد. در این شیوه از امواج اولتراسوند با محدوده فرکانس 3 تا 10 مگا هرتز برای تصویربرداری استفاده می‌شود. امواج اولتراسوند توسط قسمتی به نام پروب یا مبدل به ناحیه مورد نظر دامپزشک ساطع می گردد. مشابه با سونوگرافی انسان‌ها، روی ناحیه مورد نظر بدن حیوان با ژل مخصوص به عنوان یک ماده رسانا و رابط بین پوست حیوان و دستگاه آغشته می‌شود. با این کار تفاوت امپدانس هوا و بافت بدن کاهش پیدا می‌کند تا در نتیجه تصویر نهایی از دقت و رزولوشن بالایی برخوردار باشد. تصاویر به دست آمده در این روش از منعکس شدن امواج توسط اندام هدف و تبدیل شدن به الگوهای بصری ایجاد می‌شوند. تفاوت در سرعت و شدت امواج منعکس شده از بافت یا اندام با امواج اولیه ساطع شده توسط پروب دستگاه، عامل ایجاد تصویر از اندام و بافت است. این شیوه تشخیصی برای اغلب حیوانات اعم از دام‌های بزرگ و کوچک کاربرد دارد و عارضه‌ای برای آن‌ها به وجود نمی‌آورد.
کاربرد سونوگرافی دامپزشکی
شناسایی بیماری‌های دامی برای دامپزشکان کاری نسبتا دشوار است زیرا دستیابی به نشانه‌های درد و بیماری جز با کمک دستگاه و ابزارهای بخصوص امکان پذیر نمی‌باشد. دستگاه سونوگرافی دام، امکان نمایش تصاویر حرکتی اندام حیوان را در لحظه (Real Time) و با سرعت بالا فراهم می‌کند. در این روش نیاز به بیهوش و یا بی‌حس کردن عضوی از بدن حیوان نیست. تصویربرداری با شیوه سونوگرافی با خطای بسیار پایین قابل انجام است و در لحظه امکان مشاهده اعضای داخلی و ارزیابی آن‌ها وجود دارد. در نتیجه شروع فرایند درمان بیماری نیز در اسرع وقت امکان پذیر می‌باشد.
اطلاعات داخلی بدن حیوانات که توسط سونوگرافی به دست می‌آید، اغلب مربوط به بافت‌های نرم بدن مانند تاندون‌ها، رباط‌ها، عصب‌ها و عضلات است. بنابراین این روش برای تصویربرداری از استخوان‌ها و بافت‌های سخت بدن کاربردی ندارد. برای تشخیص سایر بیماری‌های قلبی و عروقی و حتی شکمی نیز نیاز به تکنولوژی پیشرفته‌تری وجود دارد. دستگاه‌های سونوگرافی هند هلد در این راستا برای معاینات کامل حیوانات کوچک به کار گرفته می‌شوند.
از دیگر کاربردهای سونوگرافی دامی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- بررسی عضلات و مفاصل دام‌ها: با انجام سونوگرافی انواع آسیب‌های مرتبط با بافت نرم همچون تاندون‌ها، رباط‌ها و عصب‌ها برای دامپزشک قابل تشخیص است. به عنوان مثال برای تشخیص پارگی در قسمت تاندون‌ها و رباط‌های پا در اسب این روش مناسب است.
- اکوکاردیوگرافی: معاینات قلبی حیوانات به ویژه دام کوچک باید به طور منظم انجام گردد. بیماری‌های قلبی در برخی نژادها نمود بیشتری دارند. از آنجا که در مراحل اولیه، این نوع بیماری‌ها فاقد علائم هستند، اهمیت معاینات دوره‌ای بیشتر می‌شود. با استفاده از M-mode (Motion Mode) دستگاه سونوگرافی دام، مشکلات قلبی حیوانات بررسی می‌شود. این مد دستگاه برای ارزیابی ارگان‌های متحرک در بدن مانند دریچه‌های قلب و ماهیچه استفاده می‌شود. با ارسال امواج اولتراسوند به قلب و بازگشت آن‌ها به پروب، نرم افزار تخصصی دستگاه امواج را پردازش می‌کند. در نهایت تصویری شامل ساختار و عملکرد قلب در اختیار دامپزشک قرار می‌گیرد.
- کالر داپلر: سونوگرافی کالر داپلر (Color Doppler Ultrasound) از پرکاربردترین روش‌های سونوگرافی به شمار می‌رود. غالبا از این شیوه برای ارزیابی غیر تهاجمی وضعیت عروق و وریدهای اصلی در اندام‌های پا، بازو و گردن استفاده می‌شود. دامپزشک چنانچه در این حالت کندی یا توقف جریان خون در این قسمت‌ها و یا در بخشی از وریدها یا شریان‌ها اتفاق افتاده باشد، متوجه می‌گردد. این قابلیت علاوه بر آشکار کردن زود هنگام سرعت و جریان خون غیر طبیعی، می‌تواند در تشخیص نارسایی‌های دریچه‌ای و تنگی عروق موثر واقع شود. همچنین عروق شکمی و عروق سایر نواحی بدن حیوانات را می‌توان به وسیله سونوگرافی داپلر مشاهده نمود و انواع ناهنجاری‌ها را تشخیص داد و درمان کرد.
- انتقال لوازم بیوپسی همراه با سونوگرافی: سونوگرافی جهت نمونه برداری از بافت‌ها برای انتقال لوازم بیوپسی بسیار کارآمد و کم خطر است. در سونوگرافی دام، بیوپسی با هدایت تصویر و آسپیراسیون انجام پذیر می‌باشد. این قابلیت نیاز به بیهوشی عمومی را در دام‌های بزرگ مرتفع می‌سازد.
تشخیص تومور و توده‌های سرطانی، بارداری دام‌های بزرگ و کوچک، تخمین تقریبی زمان زایمان، تعیین جنسیت و تعداد جنین‌ها، مدیریت نیازهای غذایی با در نظر گرفتن مدت زمان آبستنی، اختلالات رحمی و تخمدان، مرگ جنین، شناسایی اشیاء بلعیده شده، بررسی ارگان‌های تنفسی، تشخیص بیماری‌های متابولیک همچون کبد چرب همگی توسط سونوگرافی دامپزشکی امکان پذیر هستند.
انجام سونوگرافی علاوه بر بررسی سلامت دام در مسائل اقتصادی نیز حائز اهمیت می‌باشد. جهت زاد و ولد حیوانات، خرید و فروش و مسائل مرتبط با تهیه تغذیه مناسب برای آن‌ها، نیاز است این موارد به دقت مورد بررسی قرار گیرند.
عملکرد سونوگرافی کالر داپلر
مشابه با عملکرد سونوگرافی معمولی، در سونوگرافی کالر داپلر نیز از امواج اولتراسوند با محدوده فرکانس بالا استفاده می‌شود. پس از ساطع شدن امواج توسط پروب و منعکس شدن از عروق بدن، تصاویر جریان خون به صورت متحرک و رنگی بر روی نمایشگر ظاهر می‌شوند. بارزترین تفاوت سونوگرافی معمولی و کالر داپلر در نتیجه کار است. در سونوگرافی عادی جریان خون قابل رویت نیست و تصاویر صرفا نشان دهنده تصویر دو بعدی از اندام مورد نظر هستند. اما با بهره‌گیری از سونوگرافی کالر داپلر می‌توان با انعکاس امواج، سرعت و جریان خون را برای تشخیص انسداد یا لخته خون بررسی کرد.
سونوگرافی دام کوچک
استفاده از سونوگرافی در معاینه دام‌های کوچک از رایج‌ترین شیوه‌های تشخیصی در کلینیک‌های دامپزشکی است. در این مراکز اغلب از نوع مبله دستگاه برای تصویربرداری استفاده می‌گردد. برای دام‌های سبک وزن دستگاه‌های پرتابل نیز گزینه مناسبی برای تصویربرداری هستند. چرا که قابلیت سبکی و جابه‌جایی راحت، فرایند کار را برای متخصصین ساده‌تر می‌سازد. در سونوگرافی حیوانات سبک وزن پروب‌های کانوکس با داشتن سطح بزرگتر برای بررسی شکم و لگن کاربری خوبی دارند. پروب‌های میکرو کانوکس نیز علاوه بر نواحی شکم، فضای بین دنده‌ای را به خوبی نشان می‌دهند.
سونوگرافی دام بزرگ
در سونوگرافی دام‌های بزرگ نکته قابل توجه عمق نفوذ دستگاه است. تصویربرداری از حیوانات سنگین وزن با جثه بزرگ باید با دستگاهی که دارای پروب با عمق نفوذ و فرکانس بالا است، انجام گردد. از این رو پروب‌های Endo rectal linear گزینه مناسبی برای انتخاب هستند. اگرچه پروب‌های کانوکس نیز در صورت داشتن فرکانس مناسب می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند. دستگاه منتخب برای انجام این کار حتما باید از نوع قابل حمل باشد تا هنگام ثبت تصویر مشکل جابه‌جایی دستگاه یا حیوان ایجاد نشود. از طرفی هر چه جنس بدنه دستگاه در برابر نفوذ آب و ضربه مقاوم‌تر باشد، عمر مفید دستگاه نیز بیشتر خواهد بود.
مزایای انجام سونوگرافی در حیوانات
- تشخیصی ایمن و غیر تهاجمی
- دقت بالا و خطای پایین
- امکان ثبت و آنالیز تصاویر بدون درد و ایجاد عارضه
- قابلیت چاپ نتیجه تصویربرداری
- تشخیص زود هنگام بدون فوت وقت
- عدم نیاز به تزریق داروی بی‌حسی و بیهوشی
- امکان مشاهده تصاویر رنگی
- مناسب برای دام‌های بزرگ و کوچک
- دسترسی ساده و کم هزینه
انواع دستگاه سونوگرافی دام
همانطور که برای انسان‌ها انواع گوناگونی از دستگاه‌های سونوگرافی با کارایی‌های مختلف طراحی شده، در دامپزشکی‌ها نیز نیاز به دستگاه‌هایی با قابلیت و مدل‌های متنوع وجود دارد، از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دستگاه سونوگرافی مبله: دستگاه‌های سونوگرافی مبله دارای چهار بخش اصلی شامل بدنه اصلی، صفحه کلید، صفحه نمایش بزرگ و پروب هستند. در مراکز دامپزشکی نوع مبله دستگاه بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مدل از دستگاه به دلیل وزن بالا و بزرگی ابعاد امکان جابه‌جایی را ندارد. معمولا دستگاه‌های مبله در پردازش تصاویر عملکرد قدرتمندتر و دوام بیشتری نسبت به سایر مدل‌ها دارند. اغلب برای حیوانات خانگی مانند سگ و گربه این مدل از دستگاه بسیار کارآمد می‌باشد. به لحاظ قیمتی نیز، اغلب مراکز هزینه بیشتری برای تهیه مدل مبله نسبت به پرتابل متقبل می‌شوند.
- دستگاه سونوگرافی پرتابل لب تاپی: دستگاه‌های پرتابل با وزن و ابعاد کوچکتری ساخته می‌شوند و فضای کمتری نسبت به سایر مدل‌ها اشغال می‌کنند. به همین دلیل به راحتی قابل جابه جایی هستند. مدل‌های پرتابل در دو نوع دارای باتری و بدون باتری موجود هستند. این دستگاه مناسب برای استفاده در مطب‌ها و کلینیک‌های دامپزشکی می‌باشد. از آنجا که جابه‌جایی تمامی حیوانات به ویژه حیوانات با جثه بزرگ به مراکز دامپزشکی به راحتی میسر نمی‌گردد، استفاده از این نوع دستگاه برای تصویربرداری آن‌ها مناسب می‌باشد. به طور کلی دستگاه‌های پرتابل در مقایسه با سایر مدل‌ها از محبوبیت بالاتری برخوردار هستند.
- دستگاه سونوگرافی پرتابل هندهلد: دستگاه‌های هند هلد به صورت پرتابل، بسیار کوچک و سبک طراحی شده‌اند. وزن تقریبی آن‌ها 400 الی 1000 گرم می‌باشد. معمولا این نوع سونوگرافی دارای کیف مخصوص جهت جا به جایی ایمن و راحت است. در برخی از مدل های این نوع سونوگرافی پروب بدون کابل و از طریق بلوتوث یا Wifi به تلفن همراه متصل می‌شود. در واقع مانیتور دستگاه، تلفن همراه است. از آنجا که این مدل به راحتی در جیب قرار می‌گیرد با عنوان‌های دستگاه سونوگرافی جیبی و یا دستی نیز شناخته می‌شود. این مدل با باتری کار می‌کند و برای دام‌های کوچک و بزرگ قابل استفاده است.
اجزای دستگاه سونو دامپزشکی
دستگاه سونوگرافی سه بخش اصلی را شامل می‌شود و منبع تغذیه آن برق شهر است.
- پروب دستگاه: با قرار گرفتن پروب روی بدن حیوان و حرکت دورانی آن امواج فراصوت فرستاده می‌شوند. برخورد امواج به نواحی جامد و مایع یا حتی هوا در بدن حیوان، موجب ایجاد اختلاف در امواج بازگشتی به پروب می‌شود. بنابراین اندازه، شکل و فاصله در اندام و بافت داخلی در تصویر قابل مشاهده خواهد بود. شایان ذکر است که برخی دستگاه‌ها علاوه بر پروب سونوگرافی، دارای پروب اکوکاردیوگرافی نیز هستند.
- مانیتور: تصاویر و اطلاعات جمع‌آوری شده توسط پروب دستگاه روی مانیتور در لحظه قابل مشاهده هستند. قابلیت نمایش تصاویر حرکتی نیز توسط صفحه نمایش وجود دارد.
- پرینتر: اطلاعات به دست آمده از تجزیه و تحلیل وضعیت داخلی بدن حیوان را می‌توان به وسیله پرینتر روی کاغذ مخصوص چاپ کرد. بدین وسیله نتیجه تصویربرداری را می‌توان به صورت کتبی به دامپزشک ارائه نمود.
انواع پروب‌های دستگاه سونوگرافی دامپزشکی
پروب یکی از اصلی‌ترین اجزای دستگاه‌های سونوگرافی دامپزشکی محسوب می‌شود. پروب نقش مهمی در فرستادن و دریافت امواج اولتراسونیک از طریق پیزوالکتریک دارد. با توجه به نوع سونوگرافی، پروب‌های گوناگونی در ابعاد و شکل‌های متفاوت وجود دارد. در دستگاه‌های مورد استفاده در دامپزشکی‌ها پروب‌ها از نوع خطی (Ultrasound linear probe) و محدب یا کانوکس (Convex probe) هستند. از پروب‌های خطی برای معاینات با عمق کم و سطحی استفاده می‌شود. پروب‌های خطی دارای فرکانس بالا و میدان مغناطیسی مستطیل شکل هستند. برای تصویربرداری از نقاط عمیق‌تر پروب‌های کانوکس مناسب هستند. این مدل از پروب‌ها حاوی آرایش کریستال پیزوالکتریک به شکل منحنی می‌باشند. در نتیجه میدان مغناطیسی حاصل به شکل کروی یا منحنی دیده می‌شود. از آنجا که رزولوشن تصویر در نقاط عمیق کاهش پیدا می‌کند، با استفاده از پروب کانوکس می‌توان از کاهش وضوح تصویر کاست. پروب لینیر رکتال ( Endo rectal linear probe) جهت بررسی اندام داخلی دام بزرگ استفاده می شود.
جمع بندی
امروزه با پیشرفت چشمگیر در عرصه تولیدات متنوع تجهیزات دامپزشکی، استقبال بسیارخوبی از تجهیزات غیر تهاجمی صورت گرفته است. دستگاه‌هایی که بدون نیاز به برش بافت و جراحی، اطلاعات لازم جهت تشخیص، کنترل و درمان بیماری را در اختیار دامپزشکان قرار می‌دهند، مورد نیاز تمامی مراکز دامپزشکی هستند. از این رو دستگاه سونوگرافی از نیازهای اولیه مطب‌ها و کلینیک‌های دامپزشکی است. سونوگرافی روشی ایمن، راحت و ارزان با دسترسی آسان جهت تصویربرداری شناخته می‌شود. با نگاهی به بازار تجهیزات پزشکی ایران با انواع بسیاری از دستگاه‌های سونوگرافی مختص به دام مواجه می‌شویم. بررسی تخصصی قابلیت‌های هر یک، به خریدی بهتر و ارزنده‌تر کمک می‌کند. از جمله نکات قابل توجه برای خرید سونوگرافی، دقت بالا، تعداد و نوع پروب‌ها، فرکانس مورد نیاز، پرتابل و غیر پرتابل بودن دستگاه با توجه به نوع کاربری، کالر داپلر بودن، عدم ایجاد نویز و غیره می‌باشد. کارشناسان تیم تجهیزات پزشکی و دامپزشکی یوکامد در ارائه مشاوره و خرید دستگاه سونوگرافی دامپزشکی راهنمای شما خواهند بود.